Ochrona roślin użytkowych

Równie istotne znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w rolnictwie mają rośliny użytkowe. Dawne odmiany są cenne nie tylko z naukowego punktu widzenia, lecz także ze względu na przyrodę, rolnika a także konsumenta. Są one dobrze przystosowane do lokalnych warunków środowiskowych w jakich zostały wytworzone, charakteryzują się unikalnym genotypem oraz specyficznymi cechami użytkowymi – są odporne na choroby, mrozoodporne, mają szczególne walory smakowe i wartości biologiczne.

Początkowo programy zachowania zasobów genowych roślin uprawnych, podobnie jak i przy zwierzętach gospodarskich, dotyczyły niemal całkowicie ochrony ex situ (poza miejscem pochodzenia np. w bankach genów). Dopiero Konwencja o Różnorodności Biologicznej nałożyła na państwa obowiązek zachowania zagrożonych wyginięciem roślin rodzimych gatunków użytkowanych rolniczo w gospodarstwach rolnych, gdzie były „od zawsze” uprawiane. W ślad za ustaleniami Konwencji opracowany został przez FAO Ogólnoświatowy Plan Działania na rzecz Zachowania i Zrównoważonego Wykorzystywania Zasobów Genowych Roślin. Plan ten przewiduje inwentaryzację zasobów genetycznych roślin, monitoring oraz stworzenie systemu wczesnego ostrzegania o zagrożeniu utraty ich. Dużą wagę przykłada się do ochrony poprzez uprawy in situ. Działanie to polega na wspieraniu gospodarstw rolnych uprawiających dawne odmiany roślin, zachęcaniu rolników do zwiększania rozmaitości upraw, a także na promowaniu mało znanych upraw i marketingu produktów pochodzących z tych roślin uprawnych. Zarządzaniem zasobami genowymi roślin zajmuje się Międzynarodowy Instytut Zasobów Genowych Roślin IPGRI, którego podstawową funkcją jest wspieranie i koordynowanie współpracy między centrami zasobów genowych w celu zbierania, zachowania, oceny i wykorzystania zasobów genowych roślin.

Również Polska, przystępując do Konwencji i do Międzynarodowego Traktatu o Zasobach Genetycznych Roślin dla Wyżywienia i Rolnictwa, zobowiązała się do realizacji postanowień zawartych w tych międzynarodowych umowach. W latach 90. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowało „Program ochrony zasobów genowych roślin użytkowych”, który stał się ważnym elementem nie tylko krajowej strategii hodowlanej, ale przede wszystkim umożliwił realizację programów rolno-środowiskowych. Zapoczątkowaną w latach 70. przez PINGW w Puławach ochronę zasobów genowych roślin użytkowych przeniesiono do Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie pod Warszawą, gdzie powstało Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych. W ramach Krajowego Programu Ochrony Roślinnych Zasobów Genowych chronionych jest tu ponad 70 tysięcy obiektów roślinnych, z czego ponad 66 tys. stanowią próbki nasion zdeponowanych w przechowalni długoterminowej. Ponad 10 000 obiektów przechowywanych jest w formie wegetatywnej – są to dawne odmiany drzew owocowych, krzewów, ziemniaków, warzyw, zbóż, ziół i kwiatów. Kolekcje poszczególnych gatunków znajdują się w trzech wyższych uczelniach, siedmiu branżowych instytucjach, siedmiu stacjach hodowli roślin i w Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej – Ogrodzie Botanicznym PAN w Powsinie. Wszystkie te instytucje razem tworzą Polski Bank Genów roślin użytkowych. (www.ihar.edu.pl/gene_bank/)

Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych należy do Krajowej Sieci Informacji o Bioróżnorodności, którą utworzono, by ułatwić współpracę polskich instytucji posiadających cenne zbiory lub dane na temat bioróżnorodności z Global Biodiversity Information Facility. GBIF gromadzi i udostępnia informacje o różnorodności biologicznej występującej w każdym zakątku globu. Uczestnikami sieci GBIF są ogrody botaniczne, muzea historii naturalnej, placówki badawcze, instytuty naukowe, banki genów oraz inne instytucje chcące udostępnić zgromadzone informacje o bioróżnorodności. Natomiast internetowym katalogiem, dostępnym dla każdego zainteresowanego, zawierającym dane paszportowe zasobów genetycznych roślin, jest EURISCO. Znaleźć tam można informacje o roślinach przechowywanych i utrzymywanych w stanie żywym w europejskich instytucjach zajmujących się ochroną zasobów genowych. Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych udostępniło dane paszportowe o 44107 obiektach zbóż i traw znajdujących się w przechowalni długoterminowej.

Autor tekstu: Elżbieta Lenarczyk-Priwieziencew

Prawa autorskie są własnością Społecznego Instytutu Ekologicznego